پای ضربدری یا ژنووالگوم، نوعی ناهنجاری مفصل زانو است که در آن زانوها بهم می‌چسبند و مچ پاها حدود 10 سانتی‌متر از یکدیگر فاصله می‌گیرند. ابتلا به پای ضربدری معمولا بخشی از رشد کودکان است اما ممکن است علل دیگری نیز داشته‌باشد. در صورتی که این عارضه خودبه‌خود برطرف نشود، میتوان با استفاده از طیف وسیعی از روش‌های درمانی آن را درمان کرد. در این مقاله از سایت کلینیک نیاوران در رابطه با پای ضربدری یا ژنووالگوم صحبت می‌کنیم و در ادامه با علائم، علل، روش‌های پیشگیری، تشخیص و درمان این اختلال نیز آشنا می‌شویم.
زانوی ضربدری چیست؟
پای ضربدری یا ژنووالگوم نوعی انحراف زانو است که زانوها به سمت داخل می‌چرخند. اگر فردی با فرم پاهای طبیعی بایستد، مچ پا تا لگن در یک راستا قرار می‌گیرند. اما اگر فردی که زانوهای ضربدری دارد بایستد و پاهایش را کنار هم بگذارد، زانوها بهم می‌چسبند و مچ پاها از یکدیگر فاصله می‌گیرند. این اتفاق به این خاطر رخ می‌دهد که استخوان ران و مفصل زانو به سمت داخل متمایل می‌شوند. سپس به استخوان ساق پا فشار وارد می‌کنند و باعث انحراف آن می‌شوند.
وجود کمی فاصله بین مچ پاها طبیعی است اما در افراد مبتلا به ژنووالگوم این فاصله حدود 10 سانتی‌متر است. ژنووالگوم در کودکان خردسال شایع است و معمولاً به مرور زمان با رشد استخوانها خودبه‌خود اصلاح می‌شود. این عارضه، در کودکان یک مرحله طبیعی از رشد است که حدود چهار سالگی آشکارتر می‌شود. براساس تحقیقات انجام‌شده حدود 75 درصد از کودکان بین سه تا پنج سال دارای زانوهای ضربدری هستند.
به طورکلی الگوی تغییرات مفصل زانو به این شکل است که از بدو تولد تا حدود دو سالگی زانوی پرانتزی دارند. سپس زانوها کمی صاف می‌شوند و مجددا حدود چهار سالگی ضربدری می‌شوند. زانوهای ضربدری تا هفت سالگی ادامه خواهندداشت و درنهایت کم‌کم صاف می‌شوند، جنسیت و تفاوت‌های نژادی در شدت و مدت ضربدری‌بودن زانوها تاثیر دارد.
مطالعه بیشتر: درمان پای پرانتزی؛ بهترین و جدیدترین روش درمان زانو پرانتزی
پاهای ضربدری همیشه یک مرحله از رشد نیست و گاهی به عنوان یک عارضه جدی در نظر گرفته می‌شود. وقتی که این حالت زانوها تا پس از هفت سالگی ادامه یابد یا در بزرگسالان بروز کند، به عنوان یک عارضه شناخته می‌شود و باید تحت درمان قرار گیرد. این عارضه ممکن است به دلیل داشتن زمینه ژنتیکی یا یک بیماری زمینه‌ای بروز یابد. برای درمان ابتدا باید علت بروز زانوی ایکس مشخص شود.
بر همین اساس زانوی ضربدری به دو دسته مختلف تقسیم می‌شود و زانوی ضربدری فیزیولوژیک نوع اول و مرحله‌ای طبیعی از رشد کودکان است. زانوی پاتولوژیک نوع دوم است که در اثر بیماری‌هایی مانند راشیتیسم، شکستگی قبلی استخوان درشت نی یا دیسپلازی چندگانه اپی‌فیزیال، بروز می‌یابد.
علائم پای ضربدری
زانوهای ضربدری در کودکان معمولا به غیر از تغییر حالت زانوها مشکلات جانبی ایجاد نمی‌کنند ولی در صورتی که پس از هفت سالگی ادامه داشته‌باشد یا در دوران بزرگسالی بروز یابد، ممکن است علائم دیگری هم به دنبال داشته‌باشد. برخی از این علائم شامل موارد زیر است:
درد در زانوها
تغییر شکل و خارج‌شدن مفصل زانو، استخوان ران و قوزک پا از حالت طبیعی باعث می‌شود به رباط‌ها و عضلات فشار زیادی وارد شود. این فشار می‌تواند باعث درد در مفصل زانو شود. درد در ناحیه‌ی داخلی زانوها به دلیل وجود کشیدگی در بافت نرم و در ناحیه‌ی خارجی زانوها، به علت نزدیک‌شدن غیر طبیعی استخوان‌های درشت‌نی و ران و فشرده‌شدن آن‌ها به یکدیگر رخ می‌دهد. در صورتی که در ناحیه زانوی خود احساس درد دارید، با مراجعه به دکتر زانو درد در نیاوران کلینیک، بهترین و موثرترین روند درمان را طی کنید.
تغییر الگوی راه‌رفتن
راه‌رفتن افراد تحت‌تاثیر ژنووالگوم قرار می‌گیرد و ممکن است به دلیل تماس زانوهایشان در حین راه‌رفتن اذیت شوند. سپس افراد مبتلا به این عارضه با تغییر الگوی راه‌رفتن کمبود فاصله بین زانوهای خود را جبران می‌کنند. الگوی راه‌رفتن افراد مبتلا به ژنووالگوم دور‌زدن است، به این شکل که فرد هنگام راه‌رفتن هر پا را به سمت بیرون می‌چرخاند تا بدون ضربه‌زدن و تماس با زانوی دیگر قدم بردارد. همچنین لنگیدن موقع راه‌رفتن نیز از نتایج تغییر الگوی راه‌رفتن است.
تغییر ظاهر
یکی از علائم اصلی پای ضربدری تغییر ظاهر است. همانطور که اشاره کردیم وقتی که فرد بایستد، زانوها کاملا بهم چسبیده‌اند و حدود10 سانتی‌متر بین مچ پاهایش فاصله وجود دارد.
سایر علائم
داشتن مفاصل سفت و متورم، درد در پاها، باسن و مفاصل مچ پا و احساس عدم تعادل در هنگام ایستادن از سایر علائم مرتبط با زانوی ضربدری است.
علل به وجود آمدن پای ضربدری
ژنووالگوم به دلایل مختلفی رخ می دهد. به‌طور کلی ممکن است ناشی از موارد زیر باشد:
- رشد طبیعی: همانطور که اشاره کردیم، زانوهای ضربدری در کودکان سالم زیر شش یا هفت سال نسبتاً رایج است و فقط یک بخش طبیعی از رشد و تکامل آن‌ها است. اگرچه در مواردی ممکن است تا بزرگسالی ادامه داشته باشد، معمولا با رشد کودک پاها به تدریج صاف می‌شوند.
- ژنتیک: به نظر می‌رسد که داشتن سابقه‌ی ژنتیکی یکی از مهمترین عوامل ابتلا به این عارضه است. گاهی بعضی ناهنجاری‌های ژنتیکی بر رشد استخوانها و مفاصل تاثیر می‌گذارند و رشد صحیح آن‌ها را دچار مشکل می‌کنند.
- راشیتیسم: راشیتیسم یک بیماری مربوط به استخوانها است که ناشی از کمبود ویتامین D و کلسیم است. این ناهنجاری استخوانی می‌تواند علت زانوی ضربدری در افراد با سنین مختلف باشد.
- بیماری زمینه‌ای: بعضی بیماری‌های استخوانی مثل آرتروز زانو، روماتیسم مفصلی و دیسپلازی بر نحوه رشد استخوانها تاثیر می‌گذارند و در نتیجه باعث بروز پای ضربدری می‌شوند. همچنین وجود تومور در استخوان ساق پا و بیماری‌های عصبی مانند فلج مغزی یا اسپینا بیفیدا در نتیجه کشش عضلانی روی استخوانها می‌تواند باعث چرخش زانو به سمت داخل شوند.
- آسیب یا عفونت در مفصل: بروز آسیب‌هایی مانند شکستگی یا بروز عفونت در ناحیه رشد استخوان‌های اطراف زانو می‌تواند باعث چرخش زانو به سمت داخل شود.
- فشار: شل‌شدن رباط‌های مفصل زانو باعث اعمال فشار بیش از حد به مفصل می‌شود و خطر بروز ژنووالگوم را افزایش می‌دهد.
- اضافه وزن یا چاقی: همانطور که می‌دانید اضافه وزن باعث اعمال فشار بیشتری به زانوها می‌شود. این فشار بیشتر هم باعث بروز پای ضربدری می‌شود و هم این وضعیت را تشدید می‌کند. نتایج یک مطالعه نشان داد 71 درصد از کودکان مبتلا به ژنو والگوم چاق بودند.
عوارض و مشکلات پای ضربدری
ژنووالگوم خفیف در کودکان عوارض شدیدی به دنبال ندارد اما در بزرگسالان با توجه به شدت این عارضه ممکن است عوارضی به دنبال داشته‌باشد. عوارض ژنووالگوم عبارتند از:
- ابتلا به آرتروز زودرس زانو، به علت تحمل فشارهای مضاعف توسط مفصل زانو
- تغییر محل مرکز ثقل بدن، به دلیل ترازنبودن و تقسیم فشار نابرابر در پاها
- در رفتگی مکرر استخوان کشکک به دلیل تمایل این استخوان به سمت خارج
- بروز عوارض ثانویه مانند عارضه‌ی صافی کف پا و تغییر شکل انگشتان پاها
- احساس درد در ناحیه داخلی و خارجی زانو، قوزک پا و ران
- خستگی زودرس و ناتوانی در انجام پیاده‌روی‌ها طولانی
- افزایش ساییدگی مفصل زانو هنگام راه‌رفتن
- ناتوانی در انجام برخی فعالیت‌های ورزشی
- تورم، خشکی و عدم انعطاف‌پذیری مفاصل
- ناتوانی در راه‌رفتن در مراحل پیشرفته
- کوتاهی قد و ظاهر ناخوشایند پاها
- افزایش آسیب‌پذیری مفصل زانو
- لنگیدن و تغییر الگوی راه‌رفتن
- کوتاهی تاندون آشیل
تشخیص پای ضربدری
روش تشخیص ژنووالگوم با توجه به سن بیمار مشخص می‌شود و برای کودکان و برزگسالان متفاوت است. در ادامه هر یک از این روش‌ها را بررسی می‌کنیم:
تشخیص پای ضربدری در کودکان
پزشک ابتدا یک ارزیابی فیزیکی انجام می‌دهد و در مورد سن و سابقه پزشکی کودک می‌پرسد. اگر کودک دو تا چهار ساله باشد، احساس درد نداشته باشد و هر دو پا به یک میزان به سمت داخل متمایل شوند، نیاز به انجام هیچ آزمایشی نیست. احتمالا در این شرایط پزشک به شما توصیه می‌کند مراقب باشید و تا هفت سالگی مطمئن شوید که پای ضربدری با رشد کودک بهتر می‌شود.
اما برخی موارد مثل کودکانی که پس از هفت سالگی پاهایشان صاف نشده‌است، یک زانویشان بیشتر از زانوی دیگر چرخیده، فقط یکی از پاهایشان چرخیده و احساس درد، لنگیدن، ضعف یا مشکل در دویدن دارند، نیاز به بررسی و مراجعه‌های بیشتری دارند. ممکن است پزشک برای جستجوی شکستگی‌های بهبود یافته یا راشیتیسم انجام رادیولوژی و آزمایش خون را تجویز کند، آزمایش خون می‌تواند به تشخیص راشیتیسم کمک کند.
تشخیص پای ضربدری در بزرگسالان
برای تشخیص ژنووالگوم در بیماران بزرگسال ابتدا پزشک از بیمار سوالاتی در مورد سابقه پزشکی خانوادگی، علائمی که تجربه می‌کند و شدت و مدت بروز آن‌ها می‌پرسد. سپس پزشک ارزیابی فیزیکی را انجام می‌دهد و در طول این ارزیابی، نحوه ایستادن و راه‌رفتن بیمار را مشاهده می‌کند. همچنین نابرابری در طول پا، زاویه همترازی زانو و سایش ناهموار در کف کفش را نیز بررسی می‌کند.
زانوهای ضربدری معمولاً با اندازه‌گیری مستقیم زاویه‌ی استخوان ساق پا نسبت به استخوان ران یا با اندازه‌گیری فاصله‌ی بین قوزک پاها ارزیابی می‌شوند. گاهی اوقات میتوان برای اطمینان از تشخیص، بررسی ساختار استخوانها و مفصل زانو از رادیولوژی، سی‌تی اسکن و ام‌آرآی استفاده کرد. پس از تشخیص ژنووالگوم، مهمترین گام این است که علت زمینه‌ای وجود این آسیب بررسی شود.
روش پیشگیری از پای ضربدری
برای پیشگیری از پای ضربدری پزشکان توصیه می‌کنند، موارد زیر را رعایت کنید:
- از آنجایی که وزن زیاد فشار بیشتری به زانوها وارد می‌کند و زمینه انحراف زانوها از تراز صحیح را فراهم می‌کند. کاهش وزن نقش بسیار مهمی در پیشگیری از پای ایکس دارد.
- مصرف ویتامین دی و کلسیم و جبران کمبودهای غذایی به تقویت استخوانها، پیشگیری از پوکی استخوان و پایداری زانوها در تراز صحیح کمک می‌کند.
- آرتروز زانو ممکن است از عوارض زانوی ضربدری باشد اما می‌تواند علت بروز آن نیز باشد. به همین خاطر در صورتی که به این بیماری مبتلا هستید، حتما برای درمان و کنترل علائم آن اقدام کنید.
- برای انجام تمرینات بدنی و پیاده‌روی حالت بدن خود را تصحیح کنید.
- انجام حرکات اصلاحی و فیزیوتراپی به پیشگیری از ژنووالگوم و کنترل آن کمک می‌کند.
- به آسیب‌هایی مثل شکستگی استخوان بی‌توجهی نکنید و آن‌ها را کاملا درمان کنید، زیرا آسیب‌های بهبودنیافته باعث ابتلا به پای ضربدری می‌شوند.
مطالعه بیشتر: حرکات اصلاحی پای پرانتزی؛ درمان پا پرانتزی بزرگسالان با ورزش
درمان پای ضربدری
پس از تشخیص ژنووالگوم، ابتدا نیاز است که در صورت وجود یک بیماری زمینه‌ای مثل آرتروز یا راشیتیسم برای درمان آن‌ها اقدام شود. سپس با استفاده از روش‌های جراحی و غیرجراحی پای ضربدری درمان می‌شود. برای کودکان زیر هفت سال از هیچ روش درمانی استفاده نمی‌شود، تنها راه درمان این عارضه در تا این سن طی‌کردن مراحل رشد است.
اما درمان ژنووالگوم برای سایر کودکان در حال رشد و بزرگسالان شامل طیف گسترده‌ای از روش‌های درمانی است. این طیف از تغییر سبک زندگی، استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی تا برنامه‌های ورزشی، فیزیوتراپی و درنهایت جراحی را شامل می‌شود. در ادامه با هر یک از این روش‌ها بیشتر آشنا می‌شویم:
- دارو درمانی: از داروهای مختلفی در فرآیند درمان پای ضربدری استفاده می‌شود. برای مثال داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی برای کاهش درد زانو یا مچ پا تجویز می‌شوند. در صورتی که احساس درد در زانوی خود دارید، ابتدا می‌توانید از داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی که بدون نسخه در دسترس هستند مانند ناپروکسن استفاده کنید. در صورتی که تاثیرگذار نبود، ممکن است پزشک داروهای قوی‌تری تجویز کند. اگر راشیتیسم باعث انحراف زانو شده باشد، پزشک احتمالاً درمان‌های دارویی مانند استفاده از مکمل‌های ویتامین D و کلسیم را برای شما تجویز می‌کند.
- ورزش منظم: پزشک ممکن است انجام تمرینات و حرکات کششی ساده را توصیه کند یا فرد را به فیزیوتراپیست ارجاع دهد. ورزش و کشش می‌تواند به تقویت ماهیچه‌های پا و تنظیم مجدد زانوها کمک کند.
- کاهش وزن: چاقی می‌تواند فشار بیشتری به زانوهای شما وارد کند و انحراف آن را به سمت داخل افزایش دهد. اگر اضافه وزن دارید، می‌توانید برای داشتن رژیم غذایی مناسب و کاهش وزن به یک متخصص تغذیه مراجعه کنید.
- فیزیوتراپی: فیزیوتراپیست با توجه به شدت علائم، علت بروز بیماری و سابقه‌ی پزشکی شما یک برنامه درمانی شامل حرکات اصلاحی و سایر تکنیک‌های فیزیوتراپی طراحی کرده و در انجام آن به شما کمک می‌کند. فیزیوتراپی می‌تواند عضلات اطراف زانو را تقویت کرده و از وارد‌شدن فشار بیش‌از‌حد به سایر مفاصل جلوگیری کند.
- حرکات اصلاحی: برای اکثر افراد مبتلا به ژنووالگوم، ورزش می‌تواند به تنظیم مجدد و تثبیت زانوهای آن‌ها کمک کند. پزشک یا فیزیوتراپیست شما ابتدا راه‌رفتن شما را ارزیابی می‌کند، سپس با توجه به شرایط تمرین‌هایی را برای تقویت عضلات پا، لگن و ران پیشنهاد می‌دهد و در انجام آن‌ها به شما کمک می‌کند.
- ماساژ درمانی: ماساژ‌درمانی یکی از روش‌هایی است که در فیزیوتراپی استفاده می‌شود. این روش شامل تکنیک‌های زیادی است و شامل مالش و نرمش عضلات بدن است. در ماساژ درمانی بر عضله دو سر ران و رباط‌های جانبی خارجی و داخلی تاکید بیشتری می‌شود. به‌طورکلی از تکنیک‌های مختلف درمان‌های دستی برای درمان زانوی ضربدری استفاده می‌شود.
- ارتز پروتز: اگر طول پاهای شما در نتیجه ژنو والگوم نابرابر است، یک کفی مناسب کفش در سمت کوتاه‌تر می‌تواند طول پای شما را یکسان کرده و به منظم کردن راه‌رفتن‌تان کمک کند. همچنین در تسکین درد پا نیز موثر است. برای کودکانی که زانوی ضربدری آن‌ها تا سن 8 سالگی برطرف نشده است، استفاده از یک بریس یا آتل می‌تواند به رشد صحیح استخوان‌های آن‌ها کمک کند.
- جراحی: هنگامی که ژنووالگوم شدید باشد یا زمانی که ورزش برای تسکین درد و تثبیت زانو موثر نیست، پزشک احتمالا جراحی را توصیه می‌کند. به‌طورکلی دو نوع روش مختلف برای انجام جراحی وجود دارد.
در افراد جوان‌تر و کودکانی که به سرعت رشد می‌کنند و زانوهای آن‌ها همچنان ضربدری است یک صفحه فلزی کوچک در زانوی آن‌ها قرار می‌گیرد. این صفحه‌ی فلزی می‌تواند رشد استخوان را در یک دوره ۱۲ ماهه اصلاح کند. این روش با مداخله کم جراحی رشد هدایت‌شده نامیده می‌شود. هنگامی که رشد استخوان اصلاح شود، صفحه از بدن خارج می‌شود.
برای بزرگسالان از جراحی استئوتومی استفاده می‌کنند. در این نوع جراحی یک قسمت نازک از روی استخوان‌های پا برداشته می‌شود تا دوباره در موقعیت صحیح قرار گیرند. سپس از صفحات و پیچ‌های فلزی برای ثابت‌کردن استخوانها در موقعیت جدیدشان استفاده می‌شود. این صفحات فلزی دائمی هستند و برای هم تراز نگه‌داشتن استخوانها استفاده می‌شود. این روش می‌تواند استخوان‌های پای شما را تنظیم و زانوها را تثبیت کند.
معمولاً یک کودک می‌تواند طی چند روز پس از انجام جراحی رشد هدایت‌شده راه‌رفتن را دوباره شروع کند و در عرض چند هفته به ورزش بازگردد. پس از انجام استئوتومی ممکن است چند ماه طول بکشد تا به تمام فعالیت‌های عادی خود بازگردید.
برای پای ضربدری به چه دکتری مراجعه کنیم؟
برای درمان پای ضربدری شما باید به یک متخصص ارتوپد مراجعه کنید. در کلینیک پا نیاوران بهترین متخصصین ارتوپدی حضور دارند که می‌تواند با انواع روش‌های جراحی و غیرجراحی در درمان این عارضه به شما کمک کنند. اگر شرایط زیر را تجربه کردید، به پزشک مراجعه کنید:
- اگر در حالی که زانوها کنار هم قرار دارند، فاصله بین قوزک پاها بیشتر از هشت سانتی‌متر باشد.
- اگر هنگام ایستادن تفاوت زیادی بین زاویه پایین پاها در مقایسه با قسمت بالایی پاها وجود دارد.
- اگر احساس می‌کنید فاصله پاها در حال بیشتر شدن است.
- اگر کودکی زیر دو سال یا بالای هفت سال زانوهای ضربدری دارد.
- اگر فقط یک پا حالت ضربدری دارد.
- اگر علائم دیگری مانند درد زانو یا مشکل در راه‌رفتن نیز وجود دارد.
جمع‌بندی
پای ضربدری یک اختلال شایع در کودکان است که علل مختلفی دارد. گاهی طی رشد استخوانها این عارضه بروز می‌یابد اما ممکن است دلایل دیگری مثل ژنتیک، آرتروز زانو و راشیتیسم نیز باعث این عارضه شوند. ژنووالگوم علائمی مثل درد در مفاصل، تغییر الگوی راه‌رفتن و تغییر ظاهر را به دنبال دارد. برای درمان این مشکل میتوان از روش‌های جراحی و غیرجراحی در کنار یکدیگر استفاده کرد.
