آسیب نخاعی (Spinal Cord Injury) به هر گونه آسیب در هر بخشی از نخاع اشاره دارد. همچنین می‌تواند شامل آسیب به اعصاب سیاتیک انتهای طناب نخاعی باشد. این عارضه اغلب باعث تغییرات دائمی در قدرت، احساس و سایر عملکردهای بدن در زیر محل آسیب می‌شود.
بسیاری از دانشمندان خوش‌بین هستند که پیشرفت‌های تحقیقاتی روزی ترمیم آسیب‌های نخاعی را ممکن می‌کند. مطالعات تحقیقاتی در سراسر جهان ادامه دارد، هرچند درمان‌ها و توان‌بخشی به بسیاری از افراد مبتلا به عارضه اجازه می‌دهد تا زندگی مستقلی داشته باشند. در این مقاله از نیاوران کلینیک، علائم، انواع و علل آسیب نخاعی مثل پوکی استخوان و همچنین شیوه‌ها و رویکردهای درمانی جهت درمان ضایعه نخاعی مورد بررسی قرار گرفته است.
سطح های مختلف آسیب نخاعی کدامند؟
ابتدا باید بگوییم که هر گونه آسیب به نخاع باعث قطع ارتباط بین مغز و بخش‌های مختلف بدن می‌شود. سطوح مختلف آسیب طناب نخاعی و میزان تأثیر آن بر عملکرد حسی و حرکتی بر اساس دو عامل اصلی، یعنی محل و شدت آسیب تعیین می‌شوند. در اصل، توانایی کنترل بازوها یا پاها و به‌طورکلی توانایی کنترل اندام‌ها پس از آسیب نخاعی به دو عامل محل آسیب نخاع و شدت آسیب‌دیدگی بستگی دارد.
تعیین سطح عصبی و نوع آسیب نخاعی توسط تیم بهداشتی از طریق انجام آزمون‌های مختلف صورت می‌پذیرد. انواع آسیب نخاعی می‌تواند در سطوح مختلف نخاع اتفاق بیفتد و به‌طورکلی بر اساس “کامل” یا “ناقص” بودن آسیب در دو دسته اصلی زیر قرار می‌گیرد:
- کامل (Complete): اگر آسیب نخاعی باعث شود که حس ها و توانایی کنترل حرکت پایین تر از آسیب نخاعی کلا از بین برود، آسیب نخاعی وارد شده، به‌عنوان آسیب نخاعی کامل شناخته می‌شود.
- ناقص (Incomplete): اگر بخشی از حس و کنترل حرکت پایین تر از محل آسیب نخاعی وارد شده باقی بماند، به‌عنوان آسیب نخاعی ناقص شناخته می‌شود. خود این آسیب نخاعی ناقص هم به درجات مختلفی تقسیم می‌شود.
علائم آسیب نخاعی کدامند؟
آسیب به نخاع می‌تواند به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تأثیرات گسترده‌ای روی عملکرد بدن داشته باشد. علائم آسیب نخاعی متناسب با محل و شدت آسیب متغیر هستند، اما برخی از علائم رایج آسیب نخاعی عبارت‌اند از:
- فلج بخشی از اندام یا کل اندام‌ها و ازدست‌دادن توانایی حرکت در بخش‌های مختلف بدن
- کاهش یا ازدست‌رفتن حس در ناحیه‌های مختلف بدن
- تغییر در توانایی احساس گرما، سرما و لمس
- تعادل، مشکلات در حرکت و کنترل عضلات
- مشکلات در کنترل مثانه و کنترل ادرار و مدفوع
- افزایش فعالیت‌های رفلکسی یا تشنجات مفرط و اسپاسم در اعضای بدن
- تأثیر بر قابلیت جنسی و ناتوانی جنسی
- درد مزمن در ناحیه‌های مختلف بدن
- درد یا حس سوزش شدید به علت آسیب به فیبرهای عصبی در نخاع
علائم اورژانسی یک آسیب نخاعی پس از یک حادثه ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- درد یا فشار شدید در ناحیه پشت، گردن یا سر
- ضعف، عدم هماهنگی یا ازدست‌دادن کنترل در هر بخشی از بدن.
- بی‌حسی، گزگز یا ازدست‌دادن احساس در دست‌ها، انگشتان دست، پاها یا انگشتان پا
- ازدست‌دادن کنترل مثانه یا روده.
- مشکلات در تعادل و راه‌رفتن.
- مشکلات در تنفس در آسیب‌های نخاعی بالا..
علل ایجاد ضایعه نخاعی کدامند؟
آسیب‌های نخاعی می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود و اغلب به دو دسته اصلی تروماتیک و غیر تروماتیک طبقه‌بندی می‌شوند.
علل تروماتیک آسیب نخاعی
- تصادفات و حوادث رانندگی
- افتادن از ارتفاع یا لغزش و زمین‌خوردن و برخورد با سطوح سفت یا اشیا سخت (از جمله علل شایع، به‌ویژه در میان افراد مسن)
- اعمال خشونت‌آمیز مثل زخم‌های گلوله یا ضربات چاقو
- آسیب‌های ورزشی ناشی از ورزش‌های پرتحرک مانند ورزش‌های رزمی، فوتبال یا راگبی
- آسیب در حین فعالیت‌هایی مانند شیرجه‌زدن در آب‌های کم‌عمق
- حوادث صنعتی و حوادث محل کار و کار با ماشین‌آلات سنگین
علل غیرتروماتیک آسیب نخاعی
- بیماری‌هایی مانند سرطان، آرتروز، آرتریت و التهاب نخاع
- برخی عفونت‌ها مانند مننژیت یا فلج اطفال
- تومورهای داخل نخاعی یا اطراف نخاعی
- بیماری دژنراتیو دیسک و ساییدگی و پارگی ستون فقرات در طول زمان
- اختلالات خودایمنی مانند مولتیپل اسکلروزیس
- اختلالات ژنتیکی و برخی از بیماری‌های ارثی
- اختلالات عروقی و مشکلات مربوط به جریان خون به نخاع مانند لخته‌شدن خون
در مورد ضایعه نخاعی مادرزادی چه می دانید؟
ضایعه نخاعی مادرزادی یا اسپینا بیفیدا یک نقص لوله عصبی است که از زمان تکامل جنین، در هفته‌های سوم و چهارم بارداری، ایجاد می‌شود. این نقص با تأثیر بر طناب نخاعی و قوس‌های مهره‌ای رخ می‌دهد و علاوه بر نخاع، پرده‌های مننژ، مهره‌ها، عضلات و پوست را نیز درگیر می‌کند. این نوع آسیب نخاعی ممکن است نتیجه عوامل ژنتیک، عوامل محیطی یا ترکیبی از هر دو باشد و می‌تواند باعث اختلالات حسی، حرکتی یا کنترل عضلات شود.
به‌عنوان‌مثال، فاکتورهای ژنتیکی مانند اسکولیز یا انحنای غیرطبیعی در ستون فقرات می‌توانند موجب ایجاد ضایعه نخاعی مادرزادی شوند. عوامل محیطی مانند عوامل عفونی، دیابت، چاقی و تب زیاد مادر در هفته‌های اول بارداری، مصرف کاربامازپین و اسیدوالپروئیک، مصرف مواد مخدر یا الکل توسط مادر در دوره بارداری و همچنین کمبود آهن و ویتامین A به‌عنوان عوامل احتمالی در ایجاد این ضایعه نقش دارند. تشخیص این نوع ضایعه نخاعی معمولاً از طریق غربالگری و آزمایش‌های مختلف مانند آمنیوسنتز، بررسی سطح آلفافیتوپروتئین سرم مادر و اولتراسونوگرافی امکان‌پذیر است.
راه های تشخیص آسیب نخاعی
تشخیص آسیب نخاعی معمولاً توسط تیم پزشکی متخصص و با استفاده از مجموعه‌ای از روش‌ها انجام می‌شود. اولین گام در تشخیص آسیب نخاعی شامل ارزیابی تاریخچه بیماری و اعمال فیزیکی توسط پزشک است. آزمون‌های تصویربرداری مانند ام‌آرآی یا رادیولوژی اسپینال (MRI) و توموگرافی کامپیوتری (CT) برای تصویربرداری از نخاع و ساختارهای مجاور استفاده می‌شوند.
آزمون‌های عصب‌شناسی از جمله الکترومایوگرافی (EMG) و آزمون تحریک الکتریکی عضلات نیز به تشخیص مسائل عصبی و نخاعی کمک می‌کنند. ارزیابی علائم حسی و حرکتی، انجام آزمون‌های عملکردی و ایجاد نقشه‌های حسی و حرکتی نیز جزء روش‌های تشخیص آسیب نخاعی هستند. همچنین، در برخی موارد نیاز به آزمایش‌های خون، تست‌های علائم التهاب و اندازه‌گیری فشار مایع نخاعی (لومبار پانکتور) است.
روش های درمان ضایعه نخاعی کدامند؟
درمان ضایعات نخاعی یک چالش چندجانبه است و بستگی به نوع و شدت آسیب، محل اتفاق‌افتادن ضایعه و میزان تأثیر بر عملکرد بدن دارد. برخی از روش‌های درمان ضایعات نخاعی عبارت‌اند از:
- فیزیوتراپی و حرکت‌درمانی
- درمان دارویی برای کنترل درد، بهبود عملکرد عضلات، یا کاهش التهابات در ناحیه آسیب‌دیده
- جراحی
- استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند ایمپلنت‌های نخاعی، روباتیک و…
- نانوتکنولوژی، درمان‌های سلولی و تکنیک‌های نوین (در آینده)
درمان آسیب نخاعی با فیزیوتراپی
فیزیوتراپی یکی از روش‌های مؤثر در درمان آسیب‌های نخاعی است که بهبود عملکرد فیزیکی و حرکتی فرد را هدف قرار می‌دهد. درمان با فیزیوتراپی بر اساس نوع و شدت آسیب، ناحیه آسیب‌دیده و نیازهای خاص فرد، طراحی می‌شود. تمرینات کلینیک فیزیوتراپی معمولاً به‌منظور بهبود قدرت عضلات، افزایش انعطاف‌پذیری و بهبود کنترل حرکتی اجزای بدن مورداستفاده قرار می‌گیرند.
تکنیک‌های مختلف شامل تمرینات مقاومتی، تعادل و کار با تجهیزات و وسایل فیزیوتراپی متناسب با نیازهای فرد استفاده می‌شود. علاوه بر این، فیزیوتراپی می‌تواند در کاهش درد، بهبود قابلیت حرکت و تسهیل فرایند بهبودی نقش داشته باشد.
درمان ضایعه نخاعی با طب سنتی
طب سنتی به‌عنوان یک سیستم درمانی متنوع، می‌تواند در مدیریت برخی از علائم و مشکلات آسیب نخاعی مؤثر باشد. گیاهان دارویی با خواص ضدالتهابی و تسکین‌دهنده می‌توانند در کنترل درد و سایر علائم آسیب نخاعی مؤثر باشند. همچنین، طب سوزنی و ماساژ از جمله روش‌هایی هستند که در طب سنتی برای افزایش گردش خون، افزایش انعطاف‌پذیری عضلات و کاهش فشار در ناحیه آسیب‌دیده مورداستفاده قرار می‌گیرند. بااین‌حال، برای استفاده از طب سنتی در درمان آسیب نخاعی، توجه به نظرات و توصیه‌های یک پزشک متخصص در این زمینه ضروری است.
درمان آسیب نخاعی با عمل جراحی
جراحی ستون فقرات یکی از روش‌های اصلی در درمان آسیب‌های نخاعی است که معمولاً در موارد خاص و با هدف‌های خاص به کار می‌رود. نوع و شدت آسیب، مکان آسیب‌دیدگی در انتخاب نوع جراحی بسیار تأثیرگذار است. عمل جراحی ممکن است برای تخلیه فشار از نخاع، ترمیم و اصلاح پارگی دیسک یا مهره‌های شکسته‌شده، تنگی کانال نخاعی یا حذف توده‌ها، قطعات استخوان و اجسام خارجی در ناحیه آسیب‌دیده صورت گیرد. در برخی موارد، ایمپلنت‌های نخاعی نیز معمولاً با هدف بهبود کمر درد و کنترل حرکتی و حسی بیمار مورداستفاده قرار می‌گیرند.
چگونه از آسیب نخاعی جلوگیری کنیم؟
برای جلوگیری از آسیب نخاعی، می‌توانید تدابیر ایمنی و پیشگیری زیر را در نظر بگیرید:
- محافظت در مواجهه با خطرات محیطی یا فعالیت‌های خطرناک با استفاده از وسایل محافظتی مناسب
- رعایت قوانین رانندگی و استفاده از کمربند ایمنی در هنگام رانندگی
- رعایت اقدامات محافظتی در هنگام ورزش و فعالیت‌های بدنی مثل استفاده از تجهیزات ایمنی مناسب یا بررسی عمق آب قبل از شیرجه‌زدن
- اطمینان از ایمن بودن محیط زندگی و کار و اجتناب از وسایلی که می‌توانند سقوط ایجاد کنند، مثل پارکت‌های لغزنده یا وجود اجسام بر روی زمین
- استفاده از تجهیزات ایمنی مناسب در محیط کار و آموزش‌های ایمنی
- مدیریت برخی بیماری‌ها مانند دیابت
توجه به این نکات و ایجاد آگاهی در مورد خطرات مختلف می‌تواند باعث شود تا آسیب نخاعی پیشگیری یا حداقل، میزان آن کاهش یابد.
بهترین غذاها برای بهبود ضایعات نخاعی
مواد غذایی با ارزش تغذیه‌ای بالا می‌توانند در بهبود وضع کلی بدن، وزن مناسب و تنظیم عملکرد روده و مثانه پس از ضایعات نخاعی کمک کنند. برخی از مواد غذایی که به‌عنوان قسمتی از یک رژیم تغذیه‌ای سالم برای بهبود وضعیت نخاعی مطرح هستند عبارت‌اند از:
- منابع پروتئین مانند ماهی، گوشت سفید، تخم‌مرغ، لبنیات کم‌چرب، انواع آجیل و خشکبار و حبوبات
- مواد غذایی حاوی آهن مانند گوشت قرمز، مرغ، لوبیا، و غلات کامل
- گروه میوه و سبزی‌ها مانند سیب، گلابی، پرتقال، موز، گریپ‌فروت، توت، هندوانه یا خربزه
- مواد غذایی حاوی ویتامین C مانند مرکبات، توت‌فرنگی، گوجه‌فرنگی و برخی سبزیجات مانند فلفل دلمه یا کلم‌بروکلی
- مواد غذایی حاوی ویتامین D مانند ماهی چرب، تخم‌مرغ، شیر و محصولات لبنی و ماست
- مواد غذایی حاوی اسیدهای چرب امگا-۳ مانند میگو، ماهی قزل‌آلا و ماهی سالمون
جمع‌بندی
آسیب نخاعی یک وضعیت چالش‌برانگیز و پیچیده است که تأثیرات گسترده‌ای بر زندگی فرد می‌گذارد. با افزایش آگاهی درباره علل، علائم و روش‌های درمانی، می‌توانیم در بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا به دیسک کمر و آسیب نخاعی نقش داشته باشیم. ارتقای سطح آگاهی عمومی همراه با اقدامات پیشگیرانه نیز می‌تواند به کاهش حوادث و آسیب‌های نخاعی کمک کرده و زمینه را برای توسعه راهکارهای درمانی نوین فراهم سازد. همچنین، حمایت اجتماعی از افراد مبتلا و خانواده‌هایشان در مسیر بهبودی کاری بسیار ارزشمند است.
