اسپینا بیفیدا در دسته بیماری‌های مادرزادی قرار می‌گیرد. اختلال در فرایند رشد لوله عصبی جنین منجر به این بیماری می‌شود. انواع مختلف این نقص مادرزادی، باعث ضعف در پاها، مشکلات مثانه و روده، ناتوانی جسمی و حرکتی و… در درجات مختلف می‌شود. اگر در اطرافیانتان کودکی با این مشکل متولد شده یا قصد بارداری دارید و نمی‌دانید چطور از این عارضه پیشگیری کنید پیشنهاد می‌کنیم تا انتها همراهمان بمانید. ما در این مقاله اطلاعات جامعی درباره انواع و علائم آن، روش‌های درمان و پیشگیری از این عارضه را گردآوری کرده‌ایم.
اسپینا بیفیدا (بیماری مهره شکاف دار) چیست؟
لوله عصبی (NTD) ساختاری از جنین درحال‌رشد است که در نهایت به مغز، نخاع و مننژ‌ها (پوشش محافظ مغز و نخاع) تبدیل می‌شود. به طور معمول این لوله در اوایل بارداری تشکیل و 28 روز پس از لقاح بسته می‌شود. اگر لوله عصبی به هر دلیلی رشد کاملی نداشته باشد یا بسته نشود بیماری مهره شکاف دار ایجاد می‌شود. این نقص مادرزادی ممکن است در هر نقطه‌ای از ستون فقرات ایجاد شود.
افراد مبتلا به اسپینا بیفیدا معمولا با شکافی روی ستون فقراتشان متولد می‌شوند. همچنین ممکن است کیسه‌ای از مایع روی ستون فقرات (خارج از بدن) رشد کند. در برخی موارد داخل این کیسه نخاع وجود دارد. این بیماری باتوجه‌به مکان و شدت آن دارای طیف گسترده‌ای از علائم است. «وضعیت دانه برفی» عنوانی است که پزشکان به این بیماری داده‌اند؛ زیرا هیچ دو مورد مشابهی وجود ندارد که دارای علائم یکسانی باشند. در اغلب اوقات، هنگام ایجاد بیماری مهره شکاف دار، مادر حتی اطلاعی از بارداری‌اش ندارد.
انواع بیماری های مهره شکاف دار
اسپاینا بیفیدا دارای انواع مختلفی است که رایج‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر است:
- میلومننگوسل (Myelomeningocele): جدی‌ترین نوع بیماری است. معمولا زمانی که صحبت از اسپینا بیفیدا است منظور میلومننگوسل است. در این نوع از بیماری، روی شکاف ستون فقرات کیسه‌ای از مایعات شامل نخاع و ریشههای عصبی ایجاد می‌شود. مبتلایان به این عارضه دارای ناتوانی‌های جسمی متوسط تا شدید هستند. بی‌اختیاری، عدم احساس پاها و ناتوانی در حرکت از جدی‌ترین عوارض آن است.
- مننگوسل (Meningocele): در مننگوسل هم مانند میلومننگوسل کیسه‌ای از مایعات روی شکاف ایجاد می‌شود؛ اما درون کیسه، نخاع یا ریشههای عصبی وجود ندارد. معمولا این عارضه بدون آسیب عصبی یا با آسیب کم است؛ بنابراین به ناتوانی‌های جزئی منجر می‌شود.
- اسپینا بیفیدای مخفی (Spina bifida occulta): خفیف‌ترین نوع بیماری است. هیچ معلولیتی ایجاد نمی‌کند؛ حتی ممکن است فرد تا پایان عمر هم متوجه آن نشود. در این نوع از بیماری هیچ کیسه‌ای روی ستون فقرات ایجاد نمی‌شود و فقط یک شکاف کوچک روی آن دیده می‌شود. این شکافی هیچ خللی در توانایی‌های جسمی و حرکتی فرد ایجاد نمی‌کند و نیاز به اقدام درمانی خاصی ندارد.
علت اسپینا بیفیدا
پزشکان هنوز موفق به کشف علت دقیق این بیماری نشده‌اند؛ اما حدس می‌زنند مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی و محیطی در ابتلا به آن نقش دارند. آن‌ها معتقدند حتی اگر ژنتیک در ایجاد آن دخیل باشد، احتمال سالم‌بودن دیگر اعضا خانواده بالا است. سایر عواملی که ممکن است در ابتلا به این نقص مادرزادی موثر باشند شامل موارد زیر می‌شوند:
- کمبود اسیدفولیک در دوران بارداری؛
- چاقی؛
- دیابت کنترل‌نشده؛
- مصرف برخی از داروها در دوران بارداری مانند داروهای ضدتشنج (سدیم والپرات)؛
- افزایش دمای بدن به دلیل تب یا قرارگرفتن در سونا و جکوزی.
علائم بیماری اسپینا بیفیدا
علائم این عارضه در انواع مختلف آن متفاوت است. حتی ممکن است علائم آن، در موارد مشابه، از فردی به فرد دیگر فرق‌هایی داشته باشد. شایع‌ترین علائم برای هرکدام از انواع این بیماری شامل موارد زیر می‌شود:
میلومننگوسل
- بازبودن کانال نخاعی روی برخی از مهره‌ها (معمولا در قسمت میانی یا پایینی کمر)؛
- وجود کیسه‌ای از نخاع و ریشههای عصبی با پوششی از پوست یا بدون پوست؛
- ضعف عضلات پا (متوسط تا شدید)؛
- تشنج؛
- تغییر شکل پاها (پا چنبری)؛
- تغییر شکل استخوان لگن؛
- اسکولیوز (کج پشتی)؛
- کیفوز (گوژپشتی)؛
- دررفتگی مفصل ران؛
- مشکلات روده و مثانه.
مننگوسل
- شکاف روی ستون فقرات؛
- وجود کیسه قابل‌مشاهده روی شکاف ستون فقرات؛
- وجود غشا‌هایی که از دهانه مهره‌ها آغاز می‌شوند و وارد کیسه می‌شوند؛
- رشد طبیعی نخاع با وجود شکاف و کیسه روی ستون فقرات.
اسپینا بیفیدای مخفی
- فاصله بین مهره‌ها؛
- شکاف کوچک روی ستون فقرات (بدون کیسه)؛
- رویش دسته کوچک مو روی ستون فقرات؛
- وجود گودی روی ستون فقرات؛
- تجمع چربی روی قسمت کوچکی از ستون فقرات.
مطالعه بیشتر: اسکولیوز چیست؟
نحوه تشخیص مهره شکاف دار
بیماری مهره شکاف دار را می‌توان در دوران جنینی یا بعد از تولد تشخیص داد؛ البته اسپینا بیفیدای مخفی ممکن است تا پایان عمر هم تشخیص داده نشود. در دروان بارداری تست‌های غربا‌لگری می‌توانند این بیماری را تشخیص دهند. روش‌های تشخیص این عارضه شامل موارد زیر می‌شود:
- اندازه‌گیریAFP :AFP یا آلفا فتوپروتئین، پروتئینی است که جنین تولید می‌کند. یک آزمایش خون ساده می‌تواند میزان آلفا فتوپروتئینی را که از جنین وارد جریان خون مادر می‌شود، اندازه‌گیری کند. سطح بالای این پروتئین می‌تواند نشان از وجود بیماری مهره شکاف دار باشد؛
- سونوگرافی: با سونوگرافی می‌توان ابتلا جنین به این بیماری را تشخیص داد؛
- آمینوسنتز: برای تعیین AFP، می‌توان از مایع آمنیوتیک دور جنین استفاده کرد. آزمایش این مایع سطح AFP را مشخص می‌کند.
گاهی این بیماری تا بعد از تولد تشخیص داده نمی‌شود. وجود پوست دارای مو یا گودی روی ستون فقرات می‌تواند نشانه این نقص باشد. برای تشخیص دقیق‌تر می‌توان از تصویربرداری‌های مختلفی مانند اشعه ایکس، MIR یا سی‌تی‌اسکن استفاده کرد.
روش های درمان اسپینا بیفیدا
روش‌های درمان این عارضه متناسب با نوع آن است. برای مثال اسپینا بیفیدای مخفی نیاز به هیچ درمانی ندارد. اصلی‌ترین درمان برای میلومننگوسل و مننگوسل جراحی است. طی جراحی نخاع و ریشههای عصبی در محل درست خود قرار می‌گیرند. این جراحی ممکن است در بازه زمانی کوتاهی پس از تولد انجام شود. در برخی موارد حتی می‌توان قبل از تولد (در رحم مادر) انجام شود. لازم است والدین جنین درباره عوارض و خطرات جراحی قبل از تولد و بعد از تولد با پزشکشان مشورت کنند.
متاسفانه حتی بعد از جراحی علائمی مانند ناتوانی حرکتی و مشکلات روده و مثانه درمان نمی‌شوند. برای بهبود این علائم می‌توان از روش‌های زیر کمک گرفت:
- جراحی‌های اضافی؛
- دارودرمانی؛
- فیزیوتراپی؛
- خدمات توانبخشی؛
- استفاده از وسایل کمکی برای راه‌رفتن.
مطالعه بیشتر: کلینیک فیزیوتراپی
پیشگیری از بیماری مهره شکاف دار
اگرچه علت دقیق ابتلا جنین به این عارضه مشخص نیست؛ اما با انجام اقداماتی می‌توان از آن جلوگیری کرد. این اقدامات شامل موارد زیر می‌شوند:
- مصرف روزانه 400 میکروگرم اسیدفولیک: برای جلوگیری از این بیماری مصرف روزانه 400 میکروگرم اسیدفولیک توصیه می‌شود. لازم است زنان حداقل یک ماه قبل از بارداری و سه ماه بعد از آن اسیدفولیک مصرف کنند. اگر مادر در بارداری‌های گذشته تجربه جنین مبتلا به اسپینا بیفیدا را داشته، لازم است دوز بیشتری از اسیدفولیک را مصرف کند. تجویز این مکمل باید طبق نظر پزشک باشد؛
- کنترل دیابت: دیابت کنترل‌نشده خطر ابتلا را افزایش می‌دهد؛ بنابراین لازم است قبل از بارداری دیابت کنترل شود؛
- کاهش وزن: با کاهش وزن قبل از بارداری می‌توان خطر ابتلا به این نقص مادرزادی را کاهش داد؛
- خودداری از گرم‌کردن بیش از حد بدن: اگر مادر در اوایل بارداری دچار تب شود لازم است بلافاصله برای کاهش دمای بدنش اقدام شود. همچنین برای جلوگیری از بالارفتن دمای بدن استفاده از سونا و جکوزی در این دوران ممنوع است.
- مدیریت مصرف برخی داروها: مصرف برخی از داروها مانند سدیم والپرات در دوران بارداری احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد؛ بنابراین قبل از اقدام به بارداری لازم است پزشک را در جریان داروهای مصرفی قرار داد؛
- تغذیه سالم: رژیم غذایی سالم از جمله غذاهای غنی از فولات می‌تواند در کاهش خطر ابتلا موثر باشد. لوبیا و نخود، مرکبات و آب‌میوه‌های طبیعی، زرده تخم مرغ، شیر، آووکادو و سبزی‌های تیره (بروکلی و اسفناج) جزء مواد غذایی مفید محسوب می‌شوند.
اسپینا بیفیدا در چند هفته اول بارداری رخ می‌دهد. بیشتر مادران در این دوران حتی در جریان بارداری‌شان نیستند. اگرچه اسیدفولیک تضمینی برای بارداری سالم نیست؛ اما مصرف این مکمل می‌تواند خطر ابتلا به بیماری مهره شکاف دار را کاهش دهد. ازآنجایی‌که نیمی از بارداری‌های زنان در ایالات متحده بدون برنامه‌ریزی است، توصیه می‌شود تمام زنانی که امکان بارداری دارند روزانه 400 میکروگرم اسیدفولیک مصرف کنند.
کلام آخر
در انواع خفیف‌تر اسپینا بیفیدا نیاز به انجام اقدامات درمانی خاصی وجود ندارد؛ اما درمان موارد شدید‌تر به‌ویژه میلومننگوسل می‌تواند با چالش‌هایی همراه باشد. مهارت و تخصص پزشک در درمان این عارضه حرف اول را می‌زند. اگر در اطرافیانتان کودک مبتلا به اسپینا بیفیدا وجود دارد پیشنهاد می‌کنیم به کلینیک نیاوران مراجعه کنید.
مرکز درمانی ما به لطف حضور متخصص ارتوپدی، فوق‌تخصص جراحی استخوان، فوق‌تخصص ستون فقرات و … آماده خدمت‌رسانی به شما هم‌وطنان عزیز است. همچنین این کلینیک به جدیدترین و پیشرفته‌ترین امکانات مجهز است تا رنج بیماری را از شانه‌هایتان بردارد. برای مشاوره و تعیین نوبت با شماره‌های ما تماس بگیرید.
